Do chaty księdza unickiego przybywa Poeta-Pielgrzym, który opowiada o swojej tragicznej miłości do Maryli - poznajemy dzieje romansu Gustawa-kochanka. Sam kochanek zaś zjawia się, jako jedno z widm, podczas potajemnego obrzędu Dziadów, po czym budzi się w swej celi w Wilnie, gdzie został uwięziony jako spiskowiec przez Senatora Nowosilcowa. W kolejnej sekwencji trzy diabły męczą Nowosilcowa we śnie: dostojnik ma koszmar o popadnięciu w niełaskę cara. Senator rzeczywiście musiał wyjechać z ... Warszawy do Wilna, czego nie mogą przeboleć dostojnicy polscy, zebrani na przyjęciu w Zamku Królewskim. Ich plugawość zestawiona zostaje z "wewnętrznym ogniem" narodu-"lawy", młodzieżą więzioną na Litwie przez Nowosilcowa. Po sekwencji więziennej padają słowa Wielkiej Improwizacji Konrada. Słowa te wypowiada stary Poeta, a są one akcentowane wstawkami montażowymi - obrazami straszliwej historii XX wieku. Ksiądz Piotr modli się za duszę omdlałego bluźniercy-Konrada a wraz z nim Archaniołowie i Aniołowie; pokorny sługa Pański otrzymuje później widzenie profetyczne o przyszłych losach Polski. Następnie postać ta pojawia się przed balem u Senatora, wraz z panią Rollisonową, błagającą Nowosilcowa o uwolnienie torturowanego syna; Senator odprawia ją, na miejscu zatrzymuje natomiast Księdza Piotra. Zakonnik jest obrażany, na co odpowiada przepowiadając karę Bożą. Zaraz potem rozpoczyna się bal W czasie tańca ma miejsce w areszcie samobójcza śmierć Rollisona. Wtedy też jeden z oprawców, Doktor, ginie od piorunu. Zabawę na balu przerywa niesamowite zmieszanie melodii muzyki oraz nagłe wtargnięcie zrozpaczonej Rollisonowej. Po tych wszystkich wydarzeniach następuje spotkanie Konrada z Księdzem Piotrem, który przepowiada mu zesłanie; tę jego przyszłą drogę widzą też Guślarz i Maryla nad ranem po nocy Dziadów.